Koniec muzyki?

 

30.12.2022

 

MODERNIZM - TWÓRCY, DZIEŁA, INNOWACJE (1890-1930) 1/100

Niniejszym zaczynam nowy, bardzo obszerny cykl poświęcony modernizmowi. Do wyboru miałem dwa warianty. Pierwszy musiałby objąć całość problematyki, czyli circa lata 1890-1975. Siłą rzeczy, byłby bardziej syntetyczny i ogólnikowy. Drugi, bardziej szczegółowy, ograniczyłby się do pierwszych czterdziestu lat. Wybrałem drugą opcję, ponieważ wydała mi się bardziej ambitna i atrakcyjna. W innym razie opisy nierzadko przypominałyby notki encyklopedyczne.

Snując rozważania na temat świtu modernizmu dochodzimy do tyleż frapującego co kontrowersyjnego zagadnienia. Dokładnie chodzi o skojarzenia z wątkami, które dobrze znamy ze współczesnych czasów. Wystarczy, że rzucę hasło „Koniec muzyki”. Ileż razy słyszeliśmy takie opinie?  Pojawiały się w radiu, telewizji, prasie muzycznej, na forach internetowych... Osoby głoszące takie poglądy są przeświadczone, że obecnie jesteśmy już tylko zdani na muzyczny recykling. Wszystko już było, trudno jest liczyć na permanentne przeobrażenia, dlatego w najlepszym razie pozostała nam tylko twórcza synteza starych elementów. Skończyła się muzyka popularna, jazz, w filharmoniach rozbrzmiewa zazwyczaj muzyka z odległych epok.

Muszę przyznać, że fundamentalnie nie zgadzam się z opiniami formułowanymi przez konserwatystów/pesymistów, wedle których w muzyce już wszystko wymyślono. Pod koniec XIX wieku wielu osobom, podobnie jak niektórym teraz, na usta cisnęły się słowa: „Wszystko już było!”. Tymczasem czas pokazał, że, owszem, był to koniec, tyle że pewnego etapu w rozwoju muzyki artystycznej. Możliwości systemu tonalnego zdawały się być na wyczerpaniu. W ramach tej konwencji trudno było powiedzieć coś nowego. Ryszard Wagner już w „Tristanie i Izoldzie” (1857-1859) niemal odbijał się od ściany. Ryszard Strauss w swoich poematach symfonicznych i szczególnie operach („Salome”, „Elektra”) zrobił kolejny krok do przodu, jednak w dalszym ciągu były to eksperymenty w obrębie rozszerzonej tonalności. Rewolucyjne zmiany przyniosła dopiero twórczość kompozytorów działających aktywnie w pierwszych dekadach XX wieku.

Sztuka dźwięku Bartóka, Ivesa, Strawińskiego, Debussy'ego, Skriabina, Schönberga i innych nowatorów pokazuje, że dzięki niepospolitej kreatywności można mieć różne pomysły na muzyczny rozwój. Historia muzycznego modernizmu może być instruktywna dla współczesnego pokolenia muzyków i słuchaczy. Pokazuje bowiem, że nie ma czegoś takiego, jak „Koniec muzyki”. Mało tego, możliwe są różne drogi rozwoju. Innowacje wspomnianych odnowicieli języka muzycznego są nader wymowną egzemplifikacją tego zjawiska.

Drzewiej różnie to bywało. Były czasy bujnego rozwoju, były czasy stagnacji. To złożony proces, który zależy od wielu czynników. Zawsze jednak muzyka nieustannie zmieniała swoje oblicze. Tak jest i teraz. Nie sądzę, aby w przyszłości było inaczej. Żyjemy w czasach cywilizacji informatycznej, wiele rzeczy szybko się zmienia. Takie zjawiska mają wpływ na życie kulturalne. Ewentualne wojny i rewolucje z pewnością wpłyną na dynamikę przeobrażeń, tak podpowiada nam empiria. Nowe czasy to także nowe podejście do procesu twórczego. XX wiek jest w tym względzie nader instruktywny. Może pojawić się nowy sposób organizacji materiału dźwiękowego. W obrębie kultury europejskiej na modalności, systemie funkcyjnym dur-moll, dodekafonii czy też serializmie świat się nie kończy.

Wystarczy spojrzeć na systemy dźwiękowe w wielu „egzotycznych” krajach. Pokazuje to, że naprawdę można jeszcze wiele wymyślić. Eksploracje na polu rytmiki wciąż wydają się mieć przyszłość. W dobie baroku, klasycyzmu i romantyzmu ten obszar został ewidentnie zaniedbany. W XX wieku nastąpił wielki przełom – kłaniają się choćby innowacje Bartóka, Strawińskiego i Messiaena. Nowe instrumenty to nowe możliwości w zakresie szeroko pojętej faktury brzmieniowej. Ostatnie dziesięciolecia pokazują, że ciągle jest jeszcze wiele do odkrycia. Nowe czasy to także nowa muzyka, siłą rzeczy musi się więc zmieniać jej forma i treść. Dlatego nie wierzę w „Koniec muzyki”.

 

Płyta godna uwagi związana z tematem:

 Claude Debussy - Cleveland Orchestra - Pierre Boulez - Images; Prélude à l'après-midi d'un faune; Printemps (1992)

W każdej części będę umieszczał minirecenzję płyty związanej z tematem. Tak jest również w tym przypadku, bo przecież Claude Debussy był jednym z odnowicieli języka muzycznego. Powyższy album wybrałem z dwóch względów. Po pierwsze, prezentuje bardzo wysoki poziom artystyczny. Po wtóre, znajdziemy na nim dwa względnie wczesne utwory francuskiego Mistrza. „Printemps”(1887) to jeszcze nie TEN Debussy, trzymający się bardziej neoromantycznego paradygmatu, aczkolwiek słychać już nieśmiałe sygnały, że idzie nowe. Najważniejszy jest jednak „Prélude à l'après-midi d'un faune” (1891-1894). To jedna z tych kompozycji, którą trudno jest przecenić. Z wolna krystalizował się wówczas nowy nurt muzyczny - impresjonizm, którego ten utwór był jedną z pierwszych manifestacji. Pierre Boulez uważał, że „Prélude à l'après-midi d'un faune” jest prawdziwym początkiem modernizmu. Koniecznie trzeba zwrócić uwagę na kilka elementów: „statyczną” narrację, wydelikaconą tkankę brzmieniową i wysublimowaną instrumentację. Ważnym segmentem płyty jest „Images Pour Orchestre”(1905-1912), który pochodzi już z dojrzałego okresu twórczości kompozytora. Pierre Boulez jest znakomitym interpretatorem muzyki autora „La Mer”, dlatego jeszcze nie raz pojawi się w rekomendacjach.